ΚΑΡΛ ΜΑΡΞ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ, τ. 1ος

<<Κεφάλαιο ΙΓ΄: Μηχανές και μεγάλη βιομηχανία
2. Εργοστασιακή νομοθεσία (υγειονομικές και εκπαιδευτικές διατάξεις). Γενίκευσή τους στην Αγγλία

Όσο φτωχές κι αν εμφανίζονται στο σύνολό τους οι εκπαιδευτικές διατάξεις του εργοστασιακού νόμου, διακήρυξαν ωστόσο τη στοιχειώδη εκπαίδευση σαν υποχρεωτικό όρο της εργασίας [των παιδιών] . Η επιτυχία τους απόδειξε πρώτα-πρώτα τη δυνατότητα να συνδεθεί η διδασκαλία και η γυμναστική με τη χειρωνακτική εργασία, άρα και η χειρωνακτική εργασία με τη διδασκαλία και τη γυμναστική. Οι εργοστασιακοί επιθεωρητές ανακάλυψαν γρήγορα από τις μαρτυρικές καταθέσεις των δασκάλων, ότι τα παιδιά των εργοστασίων, μολονότι παίρνουν τα μισά μονάχα μαθήματα απ’ ό,τι οι κανονικοί ημερήσιοι μαθητές, μαθαίνουν τα ίδια και πολλές φορές περισσότερα. «Το πράγμα είναι απλό. Εκείνα τα παιδιά, που μόνο μισή ημέρα μένουν στο σχολείο, είναι πάντα φρέσκα και σχεδόν πάντοτε ικανά και πρόθυμα να αφομοιώνουν μαθήματα. Το σύστημα μισής εργασίας και μισού σχολείου κάνει την καθεμιά από τις δύο αυτές απασχολήσεις να γίνεται ανάπαυση και ανακούφιση για την άλλη και συνεπόμενα πολύ πιο κατάλληλη για το παιδί από την αδιάκοπη εξακολούθηση της μιας μόνο από τις δυο. Ένα αγόρι, που από νωρίς το πρωί κάθεται στο σχολείο, και μάλιστα με ζεστό καιρό, είναι αδύνατο να παραβγεί με ένα άλλο, που έρχεται ζωηρό και ξύπνιο από την εργασία του» . Περισσότερες αποδείξεις βρίσκουμε στο λόγο του Σένιορ στο κοινωνιολογικό συνέδριο του Εδιμβούργου στα 1863. Μας δείχνει εκεί, ανάμεσα στ’ άλλα, πως η μονόπλευρη, απαράγωγη και πολύωρη σχολική ημέρα των παιδιών των ανώτερων και μεσαίων τάξεων πολλαπλασιάζει ανώφελα την εργασία των δασκάλων, «ενώ διασπαθίζει το χρόνο, την υγεία και την ενεργητικότητα των παιδιών όχι μονάχα άκαρπα, αλλά απόλυτα βλαβερά». Από το εργοστασιακό σύστημα, όπως μπορούμε λεπτομερειακά να το παρακολουθήσουμε στον Ρόμπερτ Όουεν, ξεφύτρωσε το σπέρμα της μελλοντικής παιδείας, που θα συνδυάζει για όλα τα παιδιά πάνω από μια ορισμένη ηλικία παραγωγική εργασία με διδασκαλία και γυμναστική, όχι μονάχα σα μια μέθοδο για το ανέβασμα της κοινωνικής παραγωγής, αλλά σαν τη μοναδική μέθοδο για την παραγωγή πολύπλευρα αναπτυγμένων ανθρώπων. [σελ. 521-522]

Η σύγχρονη βιομηχανία δε βλέπει και δε χειρίζεται ποτέ την υπάρχουσα μορφή μιας παραγωγικής διαδικασίας σαν οριστική. Έτσι η τεχνική της βάση είναι επαναστατική, ενώ όλοι οι προηγούμενοι τρόποι παραγωγής ήταν συντηρητικοί […] Η φύση της μεγάλης βιομηχανίας επιβάλλει εναλλαγή της εργασίας, ρευστότητα της κάθε λειτουργίας, ολόπλευρη κινητικότητα του εργάτη. Από την άλλη μεριά αναπαράγει στην κεφαλαιοκρατική μορφή της τον παλιό καταμερισμό της εργασίας με τις αποστεωμένες ιδιομορφίες της. Είδαμε πως αυτή η απόλυτη αντίφαση καταργεί κάθε ησυχία, σταθερότητα, ασφάλεια για όλη τη ζωή του εργάτη, πως τον απειλεί να του αρπάξει από τα χέρια μαζί με το μέσο εργασίας και το μέσο της ζωής του και να κάνει περιττό μαζί με την τμηματική του λειτουργία και αυτόν τον ίδιο• πως αυτή η αντίφαση ξεσπάει σε αδιάκοπες εκατόμβες της εργατικής τάξης, στην πιο άμετρη σπατάλη των εργατικών δυνάμεων και στις συμφορές της κοινωνικής αναρχίας. Αυτή είναι η αρνητική πλευρά. Αν όμως η αλλαγή της εργασίας πραγματώνεται τώρα μόνο σαν ποαντοδύναμος φυσικός νόμος και με την τυφλή καταστρεπτική ενέργεια ενός φυσικού νόμου, που σκοντάφτει παντού σε εμπόδια, η μεγάλη βιομηχανία, με τις καταστροφές της τις ίδιες, κάνει ζήτημα ζωής ή θανάτου να αναγνωριστεί σαν γενικός κοινωνικός νόμος της παραγωγής η αλλαγή των εργασιών και άρα η όσο παίρνει πιο πολύπλευρη κατάρτιση των εργατών και να προσαρμοστούν οι σχέσεις στην κανονική πραγμάτωση αυτού του νόμου. Κάνει ζήτημα ζωής ή θανάτου να αντικαταστήσει την τερατωδία ενός ελεεινού διαθέσιμου εργατικού πληθυσμού, που κρατιέται σε εφεδρεία για τις μεταβαλλόμενες εκμεταλλευτικές ανάγκες του κεφαλαίου, να την αντικαταστήσει με την απόλυτη διαθεσιμότητα του ανθρώπου για τις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις της εργασίας? να αντικαταστήσει το τμηματικό άτομο, τον απλό φορέα μιας κοινωνικής λεπτομερειακής λειτουργίας, με το ολοκληρωτικά αναπτυγμένο άτομο, που γι’ αυτό οι διάφορες κοινωνικές λειτουργίες είναι αλληλοδιάδοχοι τρόποι δραστηριότητας.
Μία φάση αυτής της ανατρεπτικής διαδικασίας, φάση που αναπτύχθηκε αυτόματα στη βάση της μεγάλης βιομηχανίας, είναι τα πολυτεχνιακά και αγροτικά σχολεία, μια άλλη είναι τα «σχολεία της επαγγελματικής εκπαίδευσης», όπου τα παιδιά των εργατών παίρνουν μερικά μαθήματα στην τεχνολογία και στον πρακτικό χειρισμό των διαφόρων παραγωγικών οργάνων. Αν η εργοστασιακή νομοθεσία, σαν πρώτη, μόλις και μετά βίας αποσπασμένη από το κεφάλαιο παραχώρηση, μόνο στοιχειώδη διδασκαλία συνδέει με την εργασία του εργοστασίου, δε μένει καμιά αμφιβολία ότι η αναπόφευκτη κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη θα κατακτήσει και για την τεχνολογική διδασκαλία, θεωρητική και πρακτική, τη θέση της στα εργατικά σχολεία>>. [σελ. 525-527]

ΛΕΝΙΝ, ΑΠΑΝΤΑ, τ. 3: Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ

<<Μιλώντας ειδικά για την αλλαγή που επέφερε η φάμπρικα στις συνθήκες ζωής του πληθυσμού, είναι απαραίτητο να σημειώσουμε ότι το τράβηγμα των γυναικών και των ανήλικων στην παραγωγή είναι στη βάση του προοδευτικό φαινόμενο. Είναι αδιαφιλονίκητο ότι η κεφαλαιοκρατική φάμπρικα δημιουργεί γι’ αυτές τις κατηγορίες του εργατικού κόσμου μια εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση, ότι γι’ αυτές τις κατηγορίες είναι εξαιρετικά αναγκαίος ο περιορισμός και η ρύθμιση της εργάσιμης μέρας, η εξασφάλιση υγιεινών όρων εργασίας κτλ. Ωστόσο θα ήταν αντιδραστικές και ουτοπικές οι τάσεις ν’ απαγορευτεί εντελώς η δουλειά των γυναικών και των ανήλικων στη βιομηχανία ή να υποστηριχθεί το πατριαρχικό καθεστώς ζωής, που απόκλειε αυτή την εργασία. Καταστρέφοντας την πατριαρχική απομόνωση αυτών των κατηγοριών του πληθυσμού, που πρωτύτερα δεν έβγαιναν έξω από το στενό κύκλο των οικιακών και οικογενειακών σχέσεων, τραβώντας τες στην άμεση συμμετοχή στην κοινωνική παραγωγή, η μεγάλη μηχανική βιομηχανία προωθεί την ανάπτυξή τους, δυναμώνει την αυτοτέλειά τους, δηλαδή δημιουργεί τέτοιες συνθήκες ζωής, που στέκουν ασύγκριτα πιο ψηλά από την πατριαρχική ακινησία των προκεφαλαιοκρατικών σχέσεων>>. [Σελ. 573-574]